ایرانیان حافظه تاریخی ندارند چرا مطرح می گردد؟ - نقد و بررسی کالاهای دیجیتال

به گزارش نقد و بررسی کالاهای دیجیتال، منوچهر ذاکر استاد دانشگاه در روزنامه اعتماد درباره حافظه تاریخی ایرانیان نوشت:

1. خاطرات اعم از شخصی و به ویژه اجتماعی که حقیقتی را در خود نهان دارند، نباید فراموش شوند حتی اگر سالیانی سپری شده و شرایط جامعه در ظاهر عوض شود. مرور خاطرات جامعه یعنی یادآوری و احترام به اهداف و آرمان هایی که در مقطعی از تاریخ عده ای بر دوش کشیدند ولی ناتمام مانده و چشم انتظار اهتمام نسل های آینده ماندند.

در باب خاطره سخنان فراوانی در منابع مختلف گفته شده ولی تحلیل مفهومی خاطره تا به امروز به عمل نیامده است. آیا این موضوع به فراموشکاری ما ایرانی ها برمی شود؟ مقوله فراموشکاری، تحت عبارت ایرانیان حافظه تاریخی ندارند بار ها توسط مورخان و ادیبان، البته بیشتر در قالب کنایات تکرار شده است.

احمد کسروی در ابتدای تاریخ مشروطه می نویسد: یکی از گرفتاری های ایرانیان آن است که پیش آمد ها را زود فراموش می نمایند. احمد شاملو نیز اظهارنظر مشهوری دارد: این توده حافظه تاریخی ندارد و هیچ گاه از تجربیات عینی اجتماعی اش چیزی نیاموخته و هیچ از آن بهره ای نگرفته است و در نتیجه هرگاه کارد به استخوانش رسیده، به پهلو غلتیده، از ابتذالی به ابتدال دیگر.

شفیعی کدکنی نیز در نوشته ای دردمندانه پرسیده است: از چنین ملتی چگونه باید توقع حافظه تاریخی داشت؟ نگارنده این سطور در کتاب تازه منتشر شده تحلیل نوینی از زمان، خاطره و هویت به مفهوم سازی و نحوه استفاده از خاطره، نقش آن در هویت فردی و جمعی و بالاخره رهایی از معضل فراموشکاری پرداخته است.

2. موضوع فراموشکاری ایرانیان را باید در دو ساحت مختلف تحلیل کرد؛ در یک ساحت، نهاد های رسمی فرهنگی و تبلیغاتی کشور قرار گرفته است که درخصوص وقایع و خاطرات تاریخی، تبلیغ، آموزش و برنامه ریزی می نمایند. در این ساحت وابسته به محتوای عقیدتی و سیاسی نهفته در رویداد های تاریخی و میزان همنوایی آن ها با شرایط فعلی، هم نسیان و اغماض شدید و هم تذکار مکرر و مفرط خاطرات رخ داده است. در محدوده این ساحت، نمی توان حکم فراموشکاری را به ایرانیان اطلاق کرد، زیرا وقایع و خاطرات تاریخی، به طور گزینشی یا فراموش یا شدیدا یادآوری و تجلیل می شوند. به عنوان مثال، نهضت مشروطیت، همراه با جنبش های مدنی، اجتماعی و سیاسی مترقیانه بوده که از بعضی آنها، غفلت می شود.

در ساحت دوم با روحیه فراموشی و خصلت بی اعتنایی افراد و فرهنگ عامه جامعه نسبت به وقایع و خاطرات تاریخی و نیز اهداف و آرمان های مندرج در خواسته ها و مجاهدات پیشین همان جامعه روبرو هستیم. در اینجا، فراموشکاری ایرانیان موضوعیت خاصی پیدا نموده و قابل تامل است.

واقعیت این است که بر اثر تبعیت عامه مردم از فرهنگ اینجا و اکنونی و نیز شرایط نامطلوب مالی، افراد جامعه حس و توانایی یادآوری وقایع تاریخی و توجه به اهداف و آرمان های پیشین را از دست می دهند. در چنین حالتی شاهد یک نوع عارضه و ناتوانی روانشناختی افراد جامعه هستیم که آن ها را تبدیل به افرادی فراموشکار و بی اعتنا به تاریخ نموده، به نحوی که هم و غم و رسالت زمان حال آنان در شگرد برای یافتن فرصت ها، اکازیون ها و کاستن ضرر و زیان مالی خلاصه می شود.

از طرفی نابسامانی در امنیت روانی و توزیع خواسته های مالی و اجتماعی، باعث بی تابی و تشویش شهفرایندان و همچنین اینجا و اکنونی شدن افراد جامعه می شود.

هر آینه شرایط فوق الذکر در ایران مستولی شود، جامعه به سادگی قابلیت آموختن از تاریخ و وفاداری به اهداف جمعی پیشین خود را از دست می دهد. حال در چنین شرایطی که عوامل متعددی دست به دست هم داده تا خاطرات گویای حقایق، به اوراق مرده تاریخ بدل شوند، این وظیفه نویسندگان، مورخان و روزنامه نگاران حقیقت جو است که نگذارند وقایع و جنبش های تاریخی به فراموشی سپرده شده و بلکه اهداف ناتمام این جنبش ها را گوشزد و احیا نمایند.

3. مهم ترین کارکرد نویسنده بیان و نقد شرایط انسانیت در جامعه است. در هر جامعه ای اخبار تخلفات مالی، ستم های اجتماعی و خانوادگی و ناهنجاری های اخلاقی توسط رسانه ها اطلاع رسانی می شود و مورد بحث قرار می گیرد، ولی فقط نویسندگان حساس به عواطف و ارزش های انسانی قادر به توضیح و نقد شرایط انسانیت هستند. نویسنده، وخامت شرایط را پیش بینی می نماید و اتفاقات عینی را به زبان ارزش ها و ارتباطات انسانی و اخلاقی ترجمه می نماید. اگر نقد حساس به ارزش های انسانی و حقوقی به عمل نیاید، با جامعه ای جاهل و غافل از خود روبرو می شویم که فقط زمانی که فجایای جامعه از حد بگذرد به خود می آید.

از جان لاک و موریس هالبواکس گرفته تا پل ریکور و کتاب زمان، خاطره و هویت، اهمیت خاطره فرایند صعودی داشته است. انسان چیزی جز خاطراتش نیست، زیرا هر انسانی با پیوند قلب، کبد، کلیه و سایر اعضا می تواند به حیات خود ادامه دهد ولی خاطره پیوند زدنی نیست، از این رو خاطره هویت فردی را برمی سازد.

احترام و وفاداری به خاطرات، به معنای پذیرفتن دربست وقایع و آرمان های پیشینیان نیست، زیرا فرایند اجتماعی و سیاسی هر ملتی ممکن است مطلعانه دستخوش چرخشی رادیکال شود. بالعکس، به جای تبدیل حوادث دردناک تاریخی و تصمیم گیری های سرنوشت ساز مملکتی به تابو های عقیدتی، مرور مجدد چنین وقایعی، درسی برای اجتناب از اشتباهات پیشین است.

4. وفاداری به خاطرات به معنای نوستالژی های اتفاقات گذشته یا سوگواری برای آن ها نیست، بلکه احیای اهدافی است که هنوز احتیاج مبرم جامعه هستند. ممکن است گفته شود چه لزومی به مرور خاطرات و وفاداری به اهداف و آرمان های پیشین داریم، چراکه زمانه هماره در تغییر است. اما در پاسخ باید گفت: ارزش هایی همچون آزادی بیان، مبارزه با استبداد، عدالت و مبارزه با نظام رانتی و سوداگری، توجه به اندیشه و کثرت اندیشه ها، ابدی و درازمدت هستند. مرور خاطرات می آموزد افراد و جنبش هایی که این اهداف را در مقاطع مختلف تاریخ ایران برعهده داشتند، چگونه طی طریق نموده، چه دستاوردی داشته و با چه موانعی روبرو شدند. این ها آموزه هایی است که مطلعی اجتماعی، مدنی و سیاسی جامعه را افزایش می دهند.

دقت کنیم که خاطرات، آمیخته با انرژی روانی و تعلقات عاطفی است. خاطره حاصل از یک جنبش فکری یا نهاد اجتماعی هدفدار، انرژی، انگیزه، اراده و آرمان مندرج در آن جنبش و نهاد را فرد به فرد و تا چند نسل انتقال می دهد. افراد جامعه با این ارتباطات، کنش های زمان کنونی را به اهداف پیشینیان گره زده و در واقع زمان حال خود را متعهد و رسالت مند می نمایند.

خالی از لطف نیست در این چارچوب چند مثال عینی مطرح کنیم. هزاران بار تاسف که بعضی نهاد ها و جنبش های تاثیرگذار در سپهر فرهنگی- سیاسی ایران، مدت ها قبل از ظهور شرایط کرونایی به افول رفتند. جنبش دانشجویی مطلع و مصمم و دانشگاه نقاد و شجاع از جمله این موارد هستند. چقدر جای شان در جامعه خالی و لازم است. اتصال به خاطرات درخشان و انرژی بخش این نهاد و جنبش به احیای مجدد آن ها کمک می نماید.

مورد دوم را جنبش عدالت خواهی در ایران عنوان می کنیم که از مطالبات مردم و نخبگان در نهضت مشروطیت شروع شده و مسیری پر فراز و نشیب در تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران طی کرد.

مطالبات عدالت خواهی از قوی ترین انگیزه های مبارزه در انقلاب بهمن 1357 بوده است. با وجود اینکه عصیان علیه بی عدالتی و نظام رانتی همیشه در تاریخ معاصر ایران وجود داشته، چنین به نظر می رسد این جنبش اکنون تبدیل به مطالبات جسته و گریخته و دستاویز بعضی خط مشی های سیاسی پوپولیستی شده و در مجموع تاریخ و هویت خود را گم نموده است.

تاریخچه عدالت خواهی در ایران سرشار از خاطرات و تعلقات انرژی بخش است. مرور این خاطرات، انگیزه و انرژی مضاعفی برای احیای این مطالبه کلان مردمی در روح و روان پیروان آن به ارمغان می آورد.

بر اثر تبعیت عامه مردم از فرهنگ اینجا و اکنونی و نیز شرایط نامطلوب مالی، افراد جامعه حس و توانایی یادآوری وقایع تاریخی و توجه به اهداف و آرمان های پیشین را از دست می دهند. در چنین حالتی شاهد یک نوع عارضه و ناتوانی روانشناختی افراد جامعه هستیم که آن ها را تبدیل به افرادی فراموشکار و بی اعتنا به تاریخ نموده، به نحوی که هم و غم و رسالت زمان حال آنان در شگرد برای یافتن فرصت ها، اکازیون ها و کاستن ضرر و زیان مالی خلاصه می شود.

از طرفی نابسامانی در امنیت روانی و توزیع خواسته های مالی و اجتماعی، باعث بی تابی و تشویش شهفرایندان و همچنین اینجا و اکنونی شدن افراد جامعه می شود. هر آینه شرایط فوق الذکر مستولی شود، جامعه به سادگی قابلیت آموختن از تاریخ و وفاداری به اهداف جمعی پیشین خود را از دست می دهد.