روش جالب سانسور در سینمای خانگی زنان قاجار - نقد و بررسی کالاهای دیجیتال

به گزارش نقد و بررسی کالاهای دیجیتال، با وجودی که بانوان حق حضور در سالن های سینما را نداشتند، اما تماشای فیلم ها برای عده ای خاص از خانم ها آزاد بود. آن ها زن های دربار بودند که از سال1286 اجازه تماشای فیلم را در خانه ها یا دربار پیدا کردند.

ابوذر چهل امیرانی| روزگاری سینما رفتن برای خانم ها ممنوع بود و هیچ بانویی جرأت نمی کرد از کنار سالن های سینما رد شود؛ چه رسد به اینکه بخواهد وارد سینما شده و فیلم ببیند، چون نه تنها مسئولان سینما، بلکه تماشاچی ها با جنجال او را بیرون می کردند.

نخستین سالن های سینمای کشورمان در کوچه و خیابان هایی ساخته شدند که امروزه در منطقه12 قرار دارند. شهروندان تهرانی هم برای تماشای فیلم به خیابان های لاله زار، فردوسی و چراغ گاز، میدان حسن آباد و سرچشمه می آمدند. حالا بیشتر سینما ها مثل تابان، رکس، ونوس، خورشید و... متروکه شده و خاک می خورند یا اینکه به انبار اجناس الکتریکی تبدیل شده اند.

اولین کسی که برای ساخت سینما همت کرد، میرزا ابراهیم خان صحاف باشی بود که مغازه آنتیک فروشی اش در سه راه مهنا خیابان لاله زار قرار داشت. او مهرماه سال1283 در حیاط پشتی مغازه اش تالاری ساخت تا ساکنان تهران قدیم برای تماشای فیلم به آنجا بروند. استقبال برای تماشا فیلم بسیار زیاد بود، اما صحاف باشی اجازه ورود خانم ها را به تماشاخانه نداد.

مهدی ایوانف معروف به روسی خان هم که 3سال پس از صحاف باشی اقدام به پخش فیلم در عکاسخانه اش در خیابان علاءالدوله (فردوسی) کرد، فقط پذیرای آقایان بود و به زن ها اجازه ورود به تماشاخانه اش را نداد. همین عوامل باعث شد تا منع ورود زن ها به سالن سینما، به قانونی نانوشته در آن روزگار تبدیل شود، در حالی که ورود بچه ها و آقایان به سینما آزاد بود.

نمایش خصوصی فیلم برای بانوان خاص

با وجودی که بانوان حق حضور در سالن های سینما را نداشتند، اما تماشای فیلم ها برای عده ای خاص از خانم ها آزاد بود. آن ها زن های دربار بودند که از سال1286 اجازه تماشای فیلم را در خانه ها یا دربار پیدا کردند.

این امکان را روسی خان برایشان فراهم کرد و شب ها دستگاه سینماتوگراف خود را زیر بغل می زد و به اندرونی یا خانه زن های دربار می برد تا به این واسطه سرگرم شوند. تعدادی از زنان دربار هم در خاطرات خود به این موضوع اشاره کرده اند.

به عنوان مثال، مهرماه فرمانفرماییان دختر عبدالحسین میرزا فرمانفرما و از شاهزاده های سرشناس دوره قاجار در خاطراتش نوشته است: اولین باری که سینما را دیدم، منزل برادرزاده ام هما خانم تاج الملوک از بچه ها سالار لشکر بود. در منزل ایشان دستگاه سینمای کوچکی داشتند که با دست کار می کرد.

به خاطر دارم یک شب زمستان بود و دستگاه سینما را روی کرسی گذاشته بودند و روی پرده کوچکی فیلم چارلی چاپلین را نمایش می داد. البته فرمانفرماییان در خاطره دیگری به تماشا فیلم در منزل خودشان اشاره کرده که پدرش دستگاه سینما را به خانه آورده بود.

وقتی خبر رسید که بعضی از زن ها در خانه هایشان امکان تماشا فیلم را پیدا کرده اند، بقیه بانوان هم تقاضای خود را اعلام کردند، اما باز هم اجازه این کار داده نشد و بعد ها نیز اعلام شد زن ها اجازه ندارند هر نوع فیلمی را ببینند. همان زمان، سانسور فیلم ها هم شروع شد و مهر ماه فرمانفرماییان در خاطراتش اشاره کرده که متصدی دستگاه در بخش هایی از فیلم، دست خود را جلوی دهانه دستگاه نگه می داشت تا بخش هایی از فیلم را نبینند.

گردهمایی بانوان برای تماشای فیلم

سال ها گذشت تا اینکه خانم ها اجازه تماشای فیلم را پیدا کردند، البته اینطور نبود که همانند آقایان بتوانند به سالن های سینما بروند. این فیلم ها در مکان های خاصی مثل مدرسه، پارک یا هتل پخش می شد که حتی یک تماشاچی مرد در آن حضور نداشت.

اولین جایی هم که خانم ها به صورت رسمی برای تماشای فیلم دورهم جمع شدند، جمعه 2اردیبهشت سال1289 در پارک اتابک بود. آن زمان طی یک فراخوان، از خانم ها دعوت شد تا برای شرکت در نخستین مجلس سینماتوگراف زنانه به پارک میرزاعلی اصغرخان اتابک بروند.

این گردهمایی را انجمن خواتین ایرانی ترتیب داد که اعضای آن جمعی از زن های روشنفکر و برجسته مشروطه خواه بودند. نکته جالب اینکه بلیت های فیلم که 400تومان بود و از 500زن تماشاچی جمع شد، صرف توسعه یتیم خانه، مریض خانه و مدارس دخترانه شد.

مدارس هم از محل هایی بود که بانوان در آن ها حضور پیدا و فیلم نگاه می کردند. سال1304 در مدرسه مرضیه نوباوگان و سال1305 هم فیلمی به مدت 6شب در مدرسه نسوان پخش شد.

ساخت سینما مختص بانوان

می توان گفت فردی به نام خان بابا معتضدی که همانند روسی خان در مجالس خصوصی و خانوادگی اقدام به پخش فیلم می کرد، نخستین کسی بود که سینما های زنانه را راه اندازی کرد. او سینما خورشید را با مشارکت فردی به نام اردشیرخان (آرتاشس پاتماگریان) در خیابان فردوسی راه انداخت که روز های فرد به زن ها اختصاص داشت.

سپس با مشارکت کلنل علینقی وزیری، 2اردیبهشت سال1307 در مدرسه عالی موسیقی که در خیابان لاله زار قرار داشت، سالن سینمایی به نام صنعتی ساخت که 8مهر سال1307 آتش گرفت و از بین رفت. وزیری، فرزند بی بی خانم استرآبادی از زنان مشروطه خواه و بنیان گذار اولین مدرسه موسیقی در کشور بود.

معتضدی پس از آن سینما تئاتر پری را دی سال1307 با مشارکت بانویی به نام سانتنیک آقابابیان معروف به مادام ساتوپری آقابابوف در خیابان مخبرالدوله راه انداخت. سعید نفیسی پژوهشگر ادبیات فارسی و تاریخ نگار گفته است؛ مادام ساتوپری بعد از ساخت سینما، نام خود را هم پری گذاشت تا به این واسطه علاقه و ارادت خود را به جامعه ایرانی اعلام کند.

همان زمان معتضدی تصمیم به راه اندازی سینما تمدن در خیابان ناماعیل بزاز گرفت که در محله مولوی قرار گرفته است. فردی به نام علی وکیلی هم که سالن سینمای حرفه ای و مجهزی در سفر به بغداد دیده بود، یکی از تالار های بزرگ گراند هتل را در لاله زار اجاره و گراند سینما را راه اندازی کرد.

او مؤسس سینما زرتشتیان در مدرسه دخترانه زرتشتیان هم هست که اسفند سال1306 در خیابان سی تیر فعلی راه اندازی شد. از این سالن سینما در تبلیغ های آن زمان به عنوان بزرگ ترین و قشنگ ترین سینمای طهران برای خانم ها یاد شده است.

نگرانی آقایان از حضور زن ها در سینما

علی جواهرکلام نویسنده و پژوهشگر با توصیف طنزگونه اش از روز هایی که بانوان به تن هایی به سینما می رفتند، گفته است: وقتی که سینما (فیلم) تمام می شد، پشت در سینما خیلی تماشایی بود. نوکر ها با لاله (چراغ) دنبال خانم ها آمده بودند و شوهر ها بچه های شیری را در بغل گرفته، انتظار والده آقامصطفی! را داشتند.

بعضی از مرد های بی انصاف هم همان در سینما دخل خانم را می آوردند که ای نانجیب چرا بی اجازه تماشاخانه آمده ای؟ گاهی هم زن و شوهر از همان جا برای طلاق و طلاق کشی پیش ملای محل می رفتند. این پیش آمد ها سبب شد که علمای تهران شرحی به رئیس الوزرای وقت نوشته، تقاضا کردند زن ها از دو ساعت به غروب مانده، وارد خیابان لاله زار نشوند و حتی از رفتن به سینما منع شوند.

سینمادار ها هم برای رفع نگرانی خانواده ها، از نیرو های آژان برای برقراری نظم در اطراف تماشاخانه های خود استفاده و بیشتر اوقات در تبلیغ فیلم هایشان عنوان می کردند که سالن هایشان فضای مناسبی برای زن ها داشته و فیلم ها هم نکات آموزنده دارند. بعضی از مالکان سینما از جمله زرتشتیان هم از کارمندان و خدمه زن استفاده می کردند تا نگرانی مرد ها را از بین ببرند.

ظهور سینما های مختلط

باوجودی که سالن های مخصوصی برای فیلم تماشا زن ها ساخته شد، اما استقبال از آن ها بسیار کم بود. علی وکیلی در خاطراتش از افتتاح سینما زرتشتیان گفته است: روز های اول و دوم هیچ مشتری نداشتیم. حتی یک خانم هم نیامد احوال مان را بپرسد! آخر در آن دوره، زن ها مثل امروز نبودند.

جز پول حمام و چادر و چاقچور (شلوار گشاد و بلند زنانه)، پول دیگری از شوهر خود نمی گرفتند و به اصطلاح از نظر مالی تحت فشار قرار داشتند.

بنابه گفته وکیلی، یکی از موانعی که سبب می شد زن ها نتوانند به سینما بروند، نداشتن پول برای خرید بلیت سینما بود. بیشتر مرد ها هم پولی برای تماشا فیلم به زن هایشان نمی دادند، چون این کار را تفریح دانسته و در زندگی شان امری ضروری نمی تماشاد.

در چنین شرایطی، مالکان سینما اقدام به ارائه بلیت رایگان، اضافی یا تخفیف دار کردند که به گفته وکیلی کارساز هم بود: با رفقا مشورت کردم. عقل هایمان را روی هم گذاشتیم و تصمیم گرفتیم که برای جلب خانم ها، مدتی بلیت رایگان بدهیم. مفتی بودن بلیت ها، آن ها را خیلی زود و حتی بیشتر از آقایان به طرف سینما جلب کرد و کم کم به این تفریح سودمند و مفید عادت کردند. او حتی با تبلیغ فیلم در روزنامه های ایران و اطلاعات، از بانوان می خواست نسخه ای از روزنامه ها را به باجه فروش بلیت داده و در ازای آن بلیت رایگان بگیرند.

با این وجود، مهم ترین دلیلی که سبب می شد بانوان کمتر به سمت سالن های سینما بروند، مسائل شرعی بود و در جامعه اینطور بر زبان ها افتاده بود که فضای سینما مناسب نیست و برای دختر ها و زن ها حرام است. اینگونه بود که کم کم سینما های زنان تعطیل شدند و سینمادار ها به فکر افتادند تا امکان حضور زنان در کنار مردان را فراهم کنند.

این بار هم علی وکیلی دست به کار شد و 7شهریور سال1307 گراند سینما را در لاله زار به این منظور اختصاص داد. البته او در خاطراتش عنوان کرده که خانم ها باید یک طرف و مرد ها در طرف دیگر سالن می نشستند و فیلم را تماشا می کردند.

حتی در های جداگانه برای رفت وآمد آن ها مشخص شده بود و خانم ها از در گراند سینما و آقایان از در گراند هتل وارد سالن می شدند. این روز ها هم سپری و کم کم حضور زن ها در سینما به امری عادی تبدیل شد.

گورستان سینما ها در منطقه12

نزدیک به 120سال از ساخت سالن های سینما در منطقه12 گذشته است. آن زمان که تب سینما بالا گرفت، نه تنها تهرانی ها، بلکه مسافر هایی که از روستا ها و شهر های مختلف به مرکز می آمدند، حتماً سری به سینما های این منطقه می زدند و فیلم ندیده از این شهر بیرون نمی رفتند.

در قدم به قدم خیابان لاله زار، سالن های سینما وجود داشت و حتی کسبه این معبر قدیمی، شب ها در فضای باز مغازه یا حیاط خانه هایشان، پرده چلواری آویزان می کردند و فیلم نمایش می دادند. گاهی اوقات تعداد تماشاگر ها به قدری زیاد می شد که کل خیابان بسته شده و ساعت ها پشت در سینما به انتظار خاتمه سئانس ها می نشستند تا نوبت شان شود.

حالا می توان به این بخش از مرکز به خصوص خیابان لاله زار، لقب گورستان سینما ها را لقب داد که سال هاست خاموشی و تعطیلی را اکران کرده و از روی پرده برنمی دارند.

منبع: همشهری آنلاین