پازل پایش سه زمانه زمین لرزه در پایتخت تکمیل می گردد؛ مانیتورینگ فوری خسارات در 14 نقطه پس از زلزله - نقد و بررسی کالاهای دیجیتال

به گزارش نقد و بررسی کالاهای دیجیتال، خبرنگاران : نسل جدید سامانه های رهگیری زلزله در تهران فعال شد. تجهیزات نصب شده و در حال نصب در حومه و داخل پایتخت شامل شبکه های شتاب نگار، هشدار سریع و همچنین واکنش سریع زلزله است که امکان رهگیری، پایش و مواجهه با زلزله بزرگ احتمالی در تهران را برای مدیریت بحران شهر فراهم می نماید.

به گزارش نقد و بررسی کالاهای دیجیتال فعالیت این سامانه ها میزان خسارت و آسیب های اولیه و ثانویه زمین لرزه را کاهش می دهد. 14 نقطه تهران به سامانه تخمین خسارت مجهز شده است تا عملیات نجات با اولویت ویرانی های شدید انجام شود.

ایستگاه شتاب نگاری سامانه هشدار سریع زلزله شهر تهران- محل نصب (در حال فعالیت): محدوده دماوند

فرآیند تکمیل پازل پایش سه زمانه زمین لرزه در پایتخت استارت خورد. این سامانه امکان تصویرسازی از شرایط شهر قبل، حین و پس از وقوع زلزله بزرگ را برای نیروهای مدیریت بحران شهر تهران فراهم می نماید.به گزارش دنیای اقتصاد، سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، متولی افزایش تاب آوری پایتخت در برابر زلزله و سایر حوادث غیرمترقبه از یک سو و مسوولیت مدیریت بحران و امدادرسانی را پس از بحران از سوی دیگر دارد. این سازمان طی همه سال های گذشته و به ویژه پس از وقوع زلزله سال 96، به شکل ویژه مسوولیت پیشبرد این دو ماموریت را برای ایجاد آمادگی در زمان وقوع زلزله بزرگ(بیش از 7 ریشتر) بر عهده داشته است.به همین دلیل، در حال حاضر تجهیز پایتخت به یک مجموعه شبکه و دو مجموعه سامانه مرتبط با زمین لرزه های در پیش را در دستور کار قرار داده است. این مجموعه شامل یک شبکه شتاب نگار و دو سامانه هشدار سریع و سامانه پاسخ سریع و تخمین خسارت می شود. در واقع این سه مجموعه، اجزای اصلی پازل پایش سه زمانه زمین لرزه های آینده پایتخت را تکمیل می نمایند که هر یک از سه جزء، به ترتیب مربوط به زمان وقوع، زمان پیش از وقوع(چند ثانیه) و بلافاصله پس از وقوع زلزله هستند.در شبکه لرزه نگاری بیشترین استفاده ثبت خردلرزه ها است و اطلاع از اینکه کجا و با چه بزرگایی زلزله اتفاق افتاده و البته استفاده آکادمیک هم دارد. همچنین در حوزه خطرپذیری لرزه ای، در آنالیز مشخصات پوسته زمین و شرایط ساختگاه و شناسایی گسل های پنهان از ظرفیت این دستگاه استفاده می شود.علاوه بر این، سامانه هشدار سریع در زمان هشدار پیش از وقوع موج دوم زلزله کاربرد دارد. به این صورت که در سامانه هشدار سریع به وسیله شتاب نگارهایی که اطراف شهر نصب می شوند امواج P (موج اولیه)و S (موج ثانویه) زلزله که با سرعت های متفاوتی از کانون زلزله به سمت سطح زمین حرکت می نمایند، مشخص می شود. اگر بتوان موج زلزله را در خارج از تهران و در کانون وقوع آن ثبت و به وسیله ابزاری به سرعت به مرکز مخابره کرد، در این صورت زمانی بین چند ثانیه تا چند ده ثانیه به مراکز دریافت نماینده فرصت می دهد تا اقدامات لازم را انجام دهند.

مطابق با اعلام رحیم نوروزی، کارشناس مسوول سامانه های زلزله سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران در حال حاضر چهار دستگاه از مجموعه سامانه هشدار سریع در حوالی شرق استان تهران(محدوده گسل مشاء، جاده هراز، سد لار و...) نصب شده است. در عین حال، 22 دستگاه هشدار سریع دیگر نیز از کشورهای سوییس و انگلیس خریداری شده و به زودی تا انتها امسال در نقاط جنوبی، شمالی و غرب خارج از محدوده شهر تهران نصب می شود. اگرچه با توجه به خریداری این 22 دستگاه، امکان نصب این دستگاه ها وجود دارد اما به دلیل بارش های زمستانی در ارتفاعات حوالی شهر تهران فعلا از نصب آنها خودداری شده است.

این کارشناس در شرح علت نصب سامانه های هشدار سریع در اطراف شهر تهران و نه درون محدوده پایتخت، به دو عامل مهم اشاره نمود؛ عامل نخست به محل قرارگیری گسل های اصلی شهر تهران باز می شود. باتوجه به آنکه گسل های اصلی شهر تهران، در خارج از محدوده پایتخت واقع شده اند بنابراین این دستگاه ها حوالی گسل های اصلی نصب شده اند. عامل دوم به نحوه کارکرد این دستگاه بازمی شود. از آنجاکه موج اولیه زلزله توسط گسل های اصلی شهر تهران اغلب از بیرون شهر شکل می گیرد، کارکرد این سامانه به نحوی است که در فاصله بروز موج اولیه و ثانویه، هشدار بروز موج ثانویه را می دهد و داخل شهر تهران فرصت برای انجام بعضی اقدامات در کوتاه مدت پیش از آمدن موج دوم(که منجر به تخریب اصلی در هنگام وقوع زلزله می شود) به وجود می آید. در نتیجه این سامانه در جوار گسل های اصلی در خارج از محدوده شهر تهران نصب می شود و پس از وقوع موج اولیه، هشدار سریع را پیش از وقوع موج ثانویه در محدوده اصلی شهر، اعلام می نماید. آنطور که نوروزی کارشناس سازمان مدیریت بحران اعلام نموده تعداد اصلی مورداحتیاج برای شهر تهران از این سامانه معادل 50 دستگاه در قالب یک برنامه چهارساله پیش بینی شده است. البته در افزایش تعداد دستگاه های هشدار سریع، موضوعاتی همچون تحریم، واردات تجهیزات و منابع ارزی لازم برای خریداری آنها نیز از جمله موضوعات تاثیرگذار بر فرایند تحقق این برنامه است.

اما قطعه دیگر این پازل سه زمانه، به مجموعه سامانه پاسخ سریع و تخمین خسارت مربوط می شود. سامانه پاسخ سریع برای مراکز حیاتی عرضه نماینده خدمات به شهر تهران که نوع خدمت آنها در برابر زلزله مخاطره انگیز است، به کار می رود، به طوری که بلافاصله بعد از هشدار سریع، این سامانه فعال می شود. به عنوان مثال، جریان گاز در لوله های توزیع، به محض واکنش هشدار سریع، به وسیله اعلام پاسخ سریع، قطع می شود از آنجاکه پس از اعلام هشدار سریع، زمان طلایی حدود 5 تا 10 ثانیه است، این سامانه در همان زمان می تواند با اعلام هشدار به مراکز ارائه خدمات حیاتی به شهر، به سرعت از بروز حوادث ثانویه در شهر همچون انفجار ناشی از گاز جلوگیری کند. در واقع وقتی شدت موج زلزله از حدی گذشت که می تواند برای آن تاسیسات مخرب باشد، دستور قطع را صادر می نماید که این فرایند می تواند به صورت اتوماتیک انجام شود.مطابق با اعلام سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، در حال حاضر تجهیزات مربوط به سامانه پاسخ سریع نیز خریداری شده و در جهت تکمیل واقع شده است.به گفته نوروزی، زمان دقیق اعلام هشدار سریع پیش از وقوع زلزله اصلی به کانون اصلی وقوع زلزله بستگی دارد.وی دراین باره شرح داد: زمان اعلام هشدار سریع به کانون زلزله نسبت به این دستگاه ها به عنوان دستگاه های پایشی و شهر تهران بستگی دارد. به عنوان مثال در زلزله سال 1394 فیروزکوه با بزرگای 6/ 4، چهار دستگاه شتاب نگار سامانه هشدار در بخش شرقی گسل مشا نصب و به صورت آزمایشی فعال بود که چیزی حدود 20 ثانیه زمان هشدار داد. همین زمان می توانست در صورت شدید بودن زلزله و همچنین راه اندازی کامل سیستم در کاهش تلفات احتمالی موثر باشد.

وی ادامه داد: ممکن است یک زلزله در زیر تهران اتفاق بیفتد و عملا فاصله بین موج S و P (موج اولیه و موج ثانویه) آنقدر نیست که زمان مناسب برای انجام اقدامات موثر داشته باشیم. هر چه زمان کمتر باشد تنها به کار سیستم های قطع اتوماتیک می آید. مانند آنچه الان شرکت گاز در حال نصب آن است یا دیگر شریان های حیاتی در حال آنالیز آن هستند. مطابق با آنالیز، کارکرد اصلی و نهایی سامانه هشدار سریع زلزله، اعلام هشدار عمومی به تمامی شهفرایندان در قالب به صدا درآمدن آژیر، اعلام خبر در تلویزیون یا رادیو برای انجام واکنش به موقع و سریع از سوی آنها است. اما در حال حاضر کارکرد نهایی این سامانه راه اندازی نشده است.مطابق با اعلام نظر مسوولان و کارشناسان سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، در مقطع کنونی یک نقطه ضعف اساسی در استفاده از کارکرد اصلی این سامانه وجود دارد.به نظر می رسد ترس مسوولان از نحوه واکنش شهفرایندان به اعلام عمومی احتمال وقوع زلزله ناشی از فعال شدن آژیر متصل به سامانه تا به امروز مانع از استفاده از کارکرد اصلی این سامانه شده است. به گفته آنها، بدون ایجاد آمادگی و آموزش لازم در زمان اعلام وقوع زلزله، واکنش نامناسب شهفرایندان نه تنها یاری نماینده نیست بلکه می تواند آسیب های ناشی از وقوع زلزله را به سطح بالاتری افزایش دهد.

به گفته نوروزی، در حال حاضر بخش عمده کشورهای توسعه یافته اگرچه به این سامانه مجهز هستند اما فقط در ژاپن، استفاده از این سامانه به صورت اعلام عمومی امکان پذیر شده است، چراکه در این کشور، تمامی آموزش های لازم برای ایجاد آمادگی در شهفرایندان اجرا شده است.وی معتقد است: ضروری است این آمادگی در مردم وجود داشته باشد تا از بروز واکنش های نا بهنجار و زیان بار جلوگیری شود. ممکن است این اطلاع حتی اگر تکان خفیف هم باشد منجر به ترس و حتی تلفاتی بیشتر از زلزله اصلی شود. ضروری است کار فرهنگی بلندمدت در این زمینه صورت بگیرد و ارتقای سطح مطلعی های مردم در دستور کار قرار گیرد. باید زیرساخت لازم در صداوسیما و وزارت ارتباطات و فناوری اطلاعات فراهم شود تا در سریع ترین زمان پیام هشدار در اختیار مخاطبان قرار گیرد. به موازات زیرساخت های مربوط به امکان اطلاع رسانی و هشدار به وسیله تابلوهای ترافیکی یا تلویزیون های شهری یا آژیر، فراهم شود.

سامانه تخمین خسارت نیز دقیقا در زمان پس از وقوع زلزله و برای جلوگیری از افزایش میزان خسارت ها کاربرد دارد. نوروزی درباره کارکرد این سامانه شرح داد: در سیستم سامانه تخمین سریع خسارات و تلفات زلزله، همان طور که از نامش پیداست بعد از رخداد زلزله دستگاه شتاب نگار نصب شده حداکثر شتاب رسیده به دستگاه را ثبت می نماید. در واقع نشان دهنده شدتی است که به منطقه وارد شده. وقتی زلزله رخ می دهد تا رسیدن موج به منطقه دیگر ممکن است ضعیف یا شدیدتر شود. هر چه تعداد این دستگاه ها بیشتر باشد تصویری که از شدت زلزله به دست می آید در مناطق مختلف تهران تصویر کامل تری است. می توانید شدت تخریب زلزله در مناطق مختلف را به دست آورید و براساس اطلاعات ساختمانی یا جمعیتی آن منطقه مدیریت بحران بهتری داشته باشید.

مطابق با اعلام سازمان پیشگیری و مدیریت بحران شهر تهران، مکان یابی برای نصب سامانه های تخمین خسارت نیز به دو عامل اصلی بستگی دارد. عامل نخست فرسودگی تراکم جمعیتی مناطق است و عامل دیگر به جنس خاک هر منطقه مربوط می شود. مطابق با آنالیز های اجرا شده با توجه به این دو عامل، مناطق اولویت دار برای نصب دستگاه های تخمین خسارت که احتمال ورود آسیب و خسارت بیشتر پس از وقوع زلزله را دارند، مشخص می شود.درحال حاضر 14 ایستگاه مجهز به سامانه تخمین خسارت در شهر تهران فعال هستند که با توجه به دو عامل اصلی، در مناطقی از شهر تهران توزیع شده اند. نصب این دستگاه ها سبب می شود تا بلافاصله پس از وقوع زلزله، تصویر روشن و دقیقی از میزان و حجم خسارت وارد شده به مناطق به دستگاه های مسوول امدادرسانی در شهر تهران ارائه شود.کارشناس سازمان مدیریت بحران شهر تهران معتقد است: در زلزله هایی که خارج از شهر تهران اتفاق می افتد سامانه هشدار سریع می تواند در کاهش تلفات و جلوگیری از حوادث ثانویه مثل آتش سوزی ها موثر باشد.

در سامانه تخمین خسارت و تلفات زلزله هم می تواند یاری کند. تجربه زلزله بم نشان داد که گذشت زمان و دیر مطلع شدن مسوولان از مشخصات و ابعاد حادثه می تواند باعث افزایش تلفات شود. اگر به فاصله چند دقیقه بعد از زلزله مرکز استان و همچنین استان های مشخص از حجم و ابعاد خرابی های زلزله مطلع می شدند می توانستند زودتر امدادرسانی نمایند. در سیستم های سنتی این مطلع سازی زمان بر و احتیاجمند سازمان دهی و اعزام تیم های ارزیاب است و همین نقش و اهمیت سامانه یاد شده را نشان می دهد. مدیران شهری پایتخت معتقدند به کارگیری مجموعه پازل پایش سه زمانه زمین لرزه پایتخت، باعث می شود شهر تهران در زمان واقعی به وقوع زلزله عکس العمل مناسب نشان دهد. به این معناکه در همان لحظه وقوع زلزله، بدون تاخیر در حد چندثانیه، امکان واکنش مناسب به وجود آید.

این کارشناس با اشاره به تجربه سایر کشورها در استفاده از این تجهیزات، عنوان نمود: در کشورهای پیشرو استفاده از شتاب نگارها را در قالب یکسری سامانه ها و سیستم ها در دو حوزه تعریف نموده اند؛ اولا تجهیزات شتاب نگار را ارتقا داده به نحوی که قابلیت ارسال برخط اطلاعات را داشته باشد و نیز زمان واقعی را در نظر بگیرد یعنی به محض رخ داد حادثه در کسری از ثانیه اطلاعات به مرکز منتقل می شود. دوم اینکه نقش فرد و کارشناس در زمان وقوع حادثه یا پیش از آن را کم نموده و سیستم ها دیگر با فرد کار نمی نماید، بلکه در قالب سامانه قرار گرفته است. مانند سامانه تخمین خسارات زلزله، سامانه هشدار سریع و سامانه های دیگری که در این حوزه وجود دارد. خروجی سیستم به صورت اتوماتیک و در همان دقایق اولیه به مدیران بحرانی که از قبل تعریف شده است، ارسال می شود. وی تاکید نمود: در حوزه بحران تنها سامانه های هشدار سریع را نداریم. این ابزار تنها یکی از ابزارهای ضروری است. هدف ما تنها هشدار نیست. زمانی که زلزله روی می دهد می خواهیم بدانیم کدام بخش شهر بیشترین شدت را داشته است تا تیم های نجات اعزام شوند. هم ظرفیت امداد و نجات محدود و هم ظرفیت واکنش سریع محدود است. باید قبول کنیم که برای زلزله شدید آمادگی صددرصد وجود ندارد. به همین خاطر احتیاج است همین امکانات حداقلی برای حوزه مدیریت بحران و امداد و نجات در جایی که بیشترین خسارت و تلقات را دارد، تخصیص یابد. برای رسیدن به این هدف سامانه تخمین سریع خسارات و تلفات زلزله را داریم که چند وقت پیش بعضی از ایستگاه هایش افتتاح شد.

نوروزی در عین حال گفت: ایستگاه های این سامانه داخل تهران در مناطق مختلف شهر پراکنده هستند در صورت وقوع حادثه به صورت زمان واقعی اطلاعات ایستگاه محل در سامانه قرار می گیرد و نقشه ای از شدت حادثه، میزان تلفات با مقایسه اطلاعات ساختمانی و بانک های اطلاعات جمعیتی تهیه می شود که می تواند به مدیران بحران یاری کند تا در ساعات اولیه تصویر درستی از حادثه و تخصیص منابع داشته باشند. وی عنوان نمود: تمام این ابزارها بخشی از احتیاج سیستم عملیاتی را تامین کند. اما اینکه بخواهیم بگوییم این سامانه ها چند درصد از کل فرآیند مدیریت بحران است، باید اول کل این فرآیند مشخص شود بعد وزن این بخش نسبت به بقیه آنالیز شود.

مطالعه ای که جایکا (آژانس همکاری های بین المللی ژاپن) چند سال پیش درباره کاهش خطرپذیری شهر تهران انجام داد اولویت هایی برای ما مشخص کرد. یکی از اولویت ها ایجاد سیستم پاسخ اضطراری و ارتقای ظرفیت سازی مدیریت بحران به وسیله نصب همین سامانه ها بود. این سیستم ها در کشورهای پیشرو در حوزه مدیریت بحران نصب و عملیاتی است، پس موثر هستند. به گفته وی، ایجاد هم افزایی و هماهنگی میان سازمان ها و مراکز مرتبط را شروع کردیم. رسیدن به تمام اهداف ترسیم شده یک فرآیند است. شروع کار با موسسه ژئوفیزیک بود. در سال های گذشته در زمینه تبادل اطلاعات اقدامات خوبی انجام شده است. بعد از آن با شرکت گاز و مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی همکاری هایی را شروع کردیم. دنبال این هستیم تا سازمان های دیگر را هم پای کار بیاوریم. امیدواریم تا این همکاری ها شکل عملیاتی به خود بگیرد تا ببینیم و ادعا کنیم تهران، شهر الگو و پیشرو در کاهش خطرپذیری است. البته همان گونه که اشاره شد احتیاجمند هم افزایی میان سازمانی و انجام اقدامات تکمیلی در سایر بخش های کاهش خطرپذیری لرزه ای هستیم.